اصول اخلاق پژوهش
چیستی اخلاق پژوهش
اخلاق پژوهش بی‌گمان یکی از مهمترین حوزه‌های اخلاق است. این شاخه از اخلاق به اصول و هنجارهای اخلاقی حاکم بر کار پژوهش و ارائه رهنمودهای عملی برای مواجهه با چالش‌های اخلاقی این حوزه می‌پردازد. به عبارتی دیگر، اخلاق پژوهش به این مسئله می‌پردازد که چه اصول و استانداردهایی راهنمای اخلاقی پژوهشگران هستند، پژوهشگران در فرایند پژوهش ممکن است با چه چالش‌های اخلاقی‌ای روبرو شوند، و در مواجهه با این چالش‌ها چه باید بکنند. این اصول و هنجارها مبنایی برای تشخیص و ارزیابی اخلاقی در اختیار پژوهشگران و همچنین هیئت‌های نظارت بر درستی حرفه پژوهش قرار می‌دهند. اخلاق پژوهش صرفاً موضوعی حاشیه‌ای در کنار امر پژوهش نیست بلکه در کانون آن قرار دارد. توجه به سنجه‌های اخلاقی، درستی، دقت و عینیت را در پژوهش افزایش می‌دهد و از آسیب‌رسیدن به جامعه علمی و جامعه به طورکلی جلوگیری می‌کند.
اصول اخلاق پژوهش
حرفه پژوهش مانند هر حرفه دیگری مبتنی بر یک سری از اصول اخلاقی است. این اصول، چهارچوبی اخلاقی را برای کار پژوهشگران تعریف می‌کنند که پژوهشگران باید آن‌ها را در تمامی مراحل پژوهش ازجمله طراحی پژوهش، گردآوری و تحلیل داده‌ها، و نگارش و انتشار پژوهش درنظر داشته باشند. هر بدرفتاری پژوهشی به نحوی ناقض یک یا چند مورد از این اصول اخلاقی است. پژوهشگران در وهله نخست باید با این اصول آشنا باشند و سپس از رفتارهایی که نقض‌کننده این اصول هستند پرهیز کنند. فهرست‌های متنوعی از اصول اخلاقی پژوهش وجود دارد. فهرست زیر، مجموعه نسبتاً جامعی از اصول اخلاقی مرتبط با پژوهش را بیان می‌کند:
- صداقت؛ پژوهشگران باید در تمام مراحل پژوهش با جامعه علمی و خوانندگان صادق باشند. آن‌ها باید از هرگونه تحریف و جعل، داده‌سازی، و دستکاری داده نتایج یک پژوهش را تحریف، نادرست، نادقیق و سوگیر می‌کند پرهیز کنند.
- استقلال علمی؛ پژوهشگران باید در کارهای علمی خود، ازجمله پژوهش، نگارش، داوری، ارزیابی و تصمیم‌گیری، از سوگیری پرهیز کنند. آن‌ها باید کار خود را بر اساس بهترین استانداردها و روش‌های حوزه کاری خود پیش ببرند نه بر اساس منافع و علایق غیرعلمی.
- ارزش اجتماعی و سودرسانی: پژوهشگران باید منابع مالی، زمانی، امکانات و سوژه‌های انسانی و حیوانی را درگیر پژوهش‌هایی کنند که دستاوردهای آن برای افراد و جامعه ارزشمند و مفید باشد.
- احترام: پژوهشگران باید از هرگونه عمل فریبنده، گمراه‌کننده، اجباری، تحمیلی که استقلال و کرامت انسانی مشارکت‌کنندگان را خدشه‌دار می‌کند پرهیز کند. به‌طورخاص، پژوهشگران باید رضایت آگاهانه مشارکت‌کنندگان را جلب کنند؛ آن‌ها باید از چیستی پژوهش، نقش آن‌ها و پیامدهای پژوهش برای آن‌ها آگاه باشند. همچنین حریم خصوصی و محرمانگی مشارکت‌کنندگان باید حفظ شود.
- جلوگیری از آسیب: پژوهشگران باید از آسیب‌رسیدن به دیگران جلوگیری کنند. به‌طور خاص، مشارکت‌کنندگان و آزمودنی‌ها در پژوهش باید در طول پژوهش و پس‌ازآن از هر نوع آسیب فیزیکی، روانی، مالی و اجتماعی محافظت شوند. پژوهشگران باید بکوشند خطر (ریسک) یا احتمال بروز آسیب‌ها را به حداقل برسانند.
- مالکیت فکری: پژوهشگران باید به مالکیت فکری دیگر پژوهشگران احترام گذاشته شود؛ افراد نباید دست به سرقت ادبی بزنند و باید به آثار دیگران به شکل مقتضی استناد کنند.
- انصاف: پژوهشگران باید در تمام مراحل پژوهش و تصمیم‌های علمی، به‌ویژه در انتخاب مشارکت‌کنندگان و آزمودنی‌ها، توزیع مزایا و خطرها، و ارزیابی خطرها، منصفانه رفتار کنند.
- شفافیت: پژوهشگران باید اطلاعات لازم برای ارزیابی کار خود، ازجمله هرگونه تعارض منافع بالقوه و بالفعل، و همچنین محدودیت‌های پژوهش، را با افراد مرتبط در میان بگذارند.
- مسئولیت‌پذیری: پژوهشگران باید در انجام کارهای علمی خود مسئولیت‌پذیر باشند؛ برای مثال آن‌ها نباید به ارزیابی آثاری خارج از تخصص خود بپردازند. همچنین آن‌ها باید مسئولیت فرآیند پژوهش و نیز آثار منتشرشده خود را به‌طور کامل بپذیرند. این مستلزم این است که همه پژوهشگران آثاری را که می‌خواهند منتشر کنند کامل مطالعه و محتوای آن را تائید کنند.
بدرفتاری‌های علمی هرکدام به نحوی نقض‌کننده یک یا چند اصل از اصول فوق هستند. این بدرفتاری‌ها امر پژوهش و به طور کلی نظام دانش را با خطر جدی مواجه می‌کنند. از این روست که نظام دانشگاهی حساسیت ویژ‌ه‌ای روی اخلاق پژوهش دارد و تخطی از هنجارهای اخلاقی پیامدهای حقوقی به دنبال دارد.