سرقت ادبی

سرقت ادبی چیست؟

سرقت ادبی (plagiarism) یکی از بدرفتاری‌های مهم حوزه پژوهش محسوب می‌شود. سرقت ادبی یعنی اینکه از نظرات، جملات، اصطلاحات، عبارات، و هم‌چنین تصاویر (نمودارها، عکس‌ها، شکل‌ها، جداول) دیگران، در متن خود استفاده کنیم بدون این‌که به مؤلف/طراح آن‌ها استناد مقتضی بدهیم.

در سرقت ادبی این‌که ظرف انتشار مطالب دیگران چه باشد اهمیتی ندارد. بنابراین استفاده از مطالب دیگران چه کتبی باشد چه شفاهی، چه در مجلات علمی باشد چه عمومی و روزنامه‌ها، چه در کتاب‌های چاپ‌شده باشد چه در منابع آنلاین (نسخه‌های الکترونیکی مقالات و کتاب‌ها، مطالب وب‌سایت‌ها، وبلاگ‌ها، پروفایل‌ها و غیره) بدون استناد مقتضی، مصداقی از سرقت ادبی می‌تواند باشد. همچنین برخی از مصادیق سرقت‌ ادبی ممکن است غیرعامدانه/تصادفی رخ دهند. ازآنجا‌که اثبات غیرعامدانه بودن یک فقره سرقت ادبی در عمل کار بسیار دشوار و پیچیده‌ای است، افراد باید حداکثر توجه خود را هنگام نکته‌بردای و فیش‌برداری به خرج دهند تا مرتکب سرقت ادبی غیرعامدانه نشوند. توصیه می‌شود هنگام مطالعه و فیش‌برداری، در کنار نقل‌قول‌هایی که استخراج می‌کنید منابع مربوطه را اضافه کنید. این کار باعث می‌شود تا از سرقت ادبی غیرعامدانه یا تصادفی جلوگیری شود.

استفاده از متون

دست‌کم دو نوع استفاده از متون دیگران وجود دارد که هرکدام استناد مقتضی خود را می‌خواهند:

1. نقل‌قول مستقیم: این نوع استفاده وقتی است که ما مستقیماً جملات و عبارات دیگران را در متن خود می‌آوریم (یا آن را مستقیماً از زبانی دیگر ترجمه می‌کنیم). در این‌جا استناد مقتضی یعنی این‌که جملات و عبارات گرفته‌شده را داخل علامت نقل‌قول («») ببریم و پس‌ازآن به مؤلف اثر استناد کنیم. با استفاده از علامت نقل‌قول درواقع نشان می‌دهیم که نه‌تنها محتوا بلکه واژگان و جملات نقل‌شده نیز از ما نیست و متعلق به فرد دیگری است. در مورد نحوه استناددهی، شیوه‌نامه‌های متنوعی وجود دارد. برای اطلاع از نحوه استناددهی، شیوه‌نامه موسسه‌ای را که در آن تحصیل یا کار می‌کنید، یا شیوه‌نامه ناشری را که می‌خواهید مقاله/کتاب خود را در آن‌جا منتشر کنید، مطالعه کنید. در مورد نقل‌قول مستقیم از مقالات و کتاب‌های منتشرشده حالت معمول به این شکل است که نخست مطلب را داخل علامت نقل‌قول می‌بریم سپس نام خانوادگی مؤلف، سال انتشار و شماره صفحه‌ای را که مطلب در آن آمده است در درون پرانتز ذکر می‌کنیم. مثلاً:

   • چنانکه برخی نیز اشاره کرده‌اند «بسیاری از تحولات علمی هنگامی رخ می‌دهند که بدیل قابل‌توجهی برای نظریه کنونی وجود داشته باشد» (محمدی 1390، 52).

   به این نوع نقل‌قول مستقیم نقل‌قول درون‌متنی (in-text quote) می‌گویند. در این نوع نقل‌قول، جملات و عبارات دیگران به نحوی تکمیل‌کننده جملات و عبارات ماست. اما گاهی به سبب طولانی بودن نقل‌قول یا اهمیت خاص نقل‌قول، نویسنده مایل است که نقل‌قول را در پاراگراف جداگانه‌ای بیاورد. در این مورد گرچه الزامی به آوردن علامت نقل‌قول نیست اما باید مشخص کرد (از طریق تغییر فونت، ایرانیک/ایتالیک کردن متن و غیره) که پاراگراف نقل شده نقل‌قول مستقیم است. مثلاً:

   • چنانکه برخی چنین گفته‌اند:

     • بسیاری از تحولات علمی هنگامی رخ می‌دهند که بدیل قابل‌توجهی برای نظریه کنونی وجود داشته باشد (محمدی 1390، 52).
2. نقل‌قول غیرمستقیم: این نوع استفاده وقتی است که ما ایده، دیدگاه‌، منظور و معنای مؤلفی دیگر را با واژگان و جملات خود بیان می‌کنیم و در متن خود می‌آوریم. در این نوع نقل‌قول، از علامت نقل‌قول نباید استفاده کنیم؛ چراکه در نقل‌قول غیرمستقیم واژگان و عبارات از ماست و بکاربردن علامت نقل‌قول این تصور را در خواننده ایجاد می‌کنند که واژگان و عبارات نیز از مؤلفی است که از آن نقل‌قول شده است. در بحث استناددهی باید دقت کنیم که نه‌تنها نباید چیزی از دیگران را به خود نسبت دهیم بلکه نباید چیزی از خود را نیز به دیگران نسبت دهیم. در نقل‌قول غیرمستقیم، گرچه ذکر نام مؤلف و سال انتشار الزامی است اما ذکر صفحه الزامی نیست.

استفاده از تصاویر

استفاده از تصاویر (عکس‌ها، نمودارها، شکل‌ها و جداول) دیگران که در کتاب‌ها، مقالات، مجلات، وب‌سایت‌ها و غیره منتشر شده است نه‌تنها نیازمند استناد‌دهی بلکه نیازمند اجازه ناشر است مگر این‌که استفاده از آن تصاویر آزاد باشد. استفاده از تصاویری که نخست‌بار در مجلات دسترسی آزاد (open access) منتشر شده‌اند (یعنی دارنده حق نشر (copyright holder) آن‌ها یک مجله دسترسی آزاد است) نیاز به مجوز ندارد. بااین‌حال این مجلات ممکن است تحت یکی از مجوزهای مشترکات خلاقانه (creative commons) شرایطی را برای استفاده از آن‌ها درنظر گرفته باشند که با رجوع به سایت مجلات می‌توان آن‌ها را مشاهده کرد. در این موارد استناد بدهید و بر اساس شرایط مجوز عمل کنید. هم‌چنین برخی از آثار متعلق به حوزه عمومی (public domain) هستند و برای استفاده از تصاویر آن‌ها نیاز به مجوز ندارید. این آثار شامل انواع گزارش‌ها و مدارک دولتی منتشرشده، و آثاری که بر اساس کنوانسیون برن (Berne convention) دست‌کم 50 سال از مرگ مؤلفشان گذشته شده باشد می‌شود البته کشورهای مختلف ممکن است بیشتر از 50 سال را درنظر بگیرند، مثلاً اتحادیه اروپا و ایالات‌متحده گذشت 70 سال از مرگ مؤلف را لازم می‌دانند. از تصاویر این نوع آثار مشروط به استناد می‌توان استفاده کرد.

اما در مواردی که استفاده از تصاویر آزاد نباشد، برای استفاده از تصاویر به ناشر ایمیل بزنید و از آن‌ها اجازه بگیرید. اکثر ناشران اجازه استفاده (مشروط به استناد) را می‌دهند.

توجه کنیم:

1. در نقل‌قول مستقیم نباید متن نقل‌شده تغییر داده شود. اگر در میانه یک نقل‌قول مستقیم می‌خواهید واژگانی از خود را اضافه کنید باید آن را داخل علامت کروشه ببرید. مثلاً:

   • اصل جمله: «شما اخلاقاً موظف هستید از استانداردهای نگارش خوب که مانع سرقت ادبی می‌شود پیروی کنید» (King 2009, 19).
   • جمله تغییریافته: پیروی «از استانداردهای نگارش خوب که مانع سرقت ادبی [و دیگر انواع تقلب] می‌شود» (King 2009, 19) اخلاقاً اهمیت دارد.
2. در نقل‌قول مستقیم اگر می‌خواهید از طریق کج‌کردن کلمات، ضخیم‌کردن آن‌ها، یا خط‌کشیدن زیر آن‌ها، بر بخشی از مطالب نقل‌شده تأکید کنید، باید در انتهای مطالب نقل‌شده پانوشت بزنید و این موضوع را افشا کنید. مثلاً در پانوشت بنویسید: «تأکید از ماست». توجه کنیم که نه‌تنها نباید چیزی از دیگران را به خود نسبت دهیم بلکه نباید چیزی از خود را نیز به دیگران نسبت دهیم.
3. ترجمه مستقیم از آثار غیرفارسی و گنجاندن آن در درون متن، به‌مثابه نقل‌قول مستقیم است و نویسنده باید همانند شیوه نقل‌قول مستقیم عمل کند. ترجمه خود دو نوع مستقیم و غیرمستقیم دارد. در ترجمه مستقیم ما مستقیماً واژگان و جملات نویسنده را به فارسی برمی‌گردانیم، اما در ترجمه غیرمستقیم منظور نویسنده را با جملات خود بیان می‌کنیم. در مورد نخست همانند نقل‌قول مستقیم، اما در دومی به شکل نقل‌قول غیرمستقیم عمل می‌کنیم.
4. در نقل‌قول غیرمستقیم، فاصله را با متن اصلی حفظ کنید؛ آن‌ها نباید خیلی شبیه هم باشند.
5. نقل‌قول‌ مستقیم بسیار طولانی (مثلاً در حد یک صفحه یا بیشتر) یا نقل‌قول‌های مستقیم متعدد از یک اثر که مجموع آن‌ها بسیار طولانی شود، ممکن است ناقض حق نشر اثری باشد که از آن نقل‌قول می‌شود، یا ناقض رویه‌ها و سیاست‌های مجله‌ای باشد که قرار است کار شما را منتشر کند. در این مورد احتیاط کنید و اندازه نقل‌قول‌های مستقیم را کوتاه کنید. درصورتی که نیاز به چنین نقل‌قول‌هایی دارید، رویه‌ها و سیاست‌های ناشری که اثر نقل‌قول‌شده در آن منتشر شده است و نیز ناشری که قرار است اثر شما را منتشر کند مطالعه کرده و بر اساس آن‌ها عمل کنید.
6. پرکردن متن از نقل‌قول می‌تواند استقلال کار شما را به خطر بیندازد. از استناددهی‌هایی که ضرورتی برای متن شما ندارند بپرهیزید.
7. استفاده از آثار پیشینِ خود نیز مشمول موضوع سرقت ادبی است؛ هرگاه از آثار پیشین منتشرشده خود در متن کنونی خود استفاده می‌کنید به شکل مستقیم یا غیرمستقیم به آن‌ها ارجاع دهید.
8. در نقل‌قول غیرمستقیم باید محتوای شما از محتوای کسی که از آن نقل می‌کنید مشخص باشد؛ مثلاً آوردن یک ارجاع در پایان یک پاراگراف طولانی، مشخص نمی‌کند که آیا کل پاراگراف نقل شده است یا صرفاً جمله پایانی، یا جملاتی در داخل آن. تا می‌توانید در این مورد دقیق عمل کنید.
9. اصطلاحاتی را که ابداع مؤلفی دیگر است دست‌کم در اولین استفاده در داخل علامت نقل‌قول ببرید. با این کار نشان خواهید داد که این اصطلاح توسط فردی دیگر طرح شده است.
10. متن پیاده‌شده مصاحبه‌ها و دیگر فعالیت‌هایی که مشارکت‌کننده در آن همکاری گفتاری دارد نیازمند ارجاع مستقیم یا غیرمستقیم، بسته به نوع استفاده از متن، است.
11. مشخص‌نبودن مؤلف یک اثر یا سال انتشار آن، وظیفه استناددهی مقتضی را منتفی نمی‌کند. نویسنده باید بر اساس شیوه‌نامه محل تحصیل/کار یا شیوه‌نامه جایی که می‌خواهد در آن‌جا اثر خود را منتشر کند عمل کند. مثلاً یکی از شیوه‌های مرسوم چنین است: در صورت مشخص‌نبودن مؤلف: (ناشناس 850 ق، 200)؛ در صورت مشخص‌نبودن تاریخ انتشار: (ناصری بی‌تا، 200). «بی‌تا» در این‌جا به معنای «بدون تاریخ انتشار» است. در مورد منابع انگلیسی نیز معمولاً از n.d. به معنای بدون تاریخ (no date) استفاده می‌شود: (Dante n.d.).
12. استفاده از نسخه‌های پیش‌انتشار (preprint) مقالات که در پلتفرم‌های پیش‌انتشارها (مانند arXive) یا سایت‌ها و شبکه‌های اجتماعی ارائه شده‌اند، و به‌همین‌سان استفاده از مقالاتی که در همایش‌ها ارائه می‌شوند ولی هنوز در جایی منتشر نشده‌اند، همانند دیگر مقالات منتشرشده مستلزم استناددهی هستند. در این موارد بر اساس شیوه‌نامه محل تحصیل/کار/ یا ناشری که می‌خواهید اثر خود را به آن‌جا بفرستید عمل کنید و در فهرست منابع به پیش‌انتشاربودن یا همایشی‌بودن این نوع مقالات اشاره کنید.
13. تاجای‌ممکن ساختار تصاویر (شکل، نمودار و غیره) منتشرشده در نوشته‌های دیگران را تغییر ندهید. در صورتی که بخواهید آن‌ها را تغییر دهید باید ببینید که آیا ناشر اجازه تغییر و تعدیل آن را می‌دهد یا نه، یا، آیا ناشر بر اساس نوع مجوز مشترکات خلاقانه‌‌ای که از آن استفاده کرده است اجازه تغییر آن را داده است یا نه. درنهایت، وقتی که آن‌ها را تغییر می‌دهید به این موضوع از طریق عباراتی اشاره کنید، مثلاً: «برگرفته از نمودار Gibson 2014, 38»، یا «تغییریافته نمودار Gibson 2014, 38».
14. برخی از جملات، عبارات، و نظریه‌ها که تبدیل به دانش عمومی (common knowledge) شده‌اند نیازی به ارجاع ندارند مانند انواع ضرب‌المثل‌ها، و نظریه‌های علمی جاافتاده که وارد متون درسی مدارس شده‌اند. باید توجه کرد که نظریه‌های شناخته‌شده و پرطرفدار لزوماً دانش عمومی نیستند بلکه باید اکثر مردم (دست‌کم قشر تحصیل‌کرده) به آن باور داشته باشند وارد کتب درسی مدارس شده باشند: مثلاً اینکه زمین کروی است و به دور خورشید می‌گردد، جاذبه باعث سقوط اجسام است؛ فرمول آب H2O است و مواردی ازاین‌دست. در این موارد نیازی نیست دنبال منابع علمی برای استناد باشیم. همچنین برای ذکر وقایع تاریخی کلی که تبدیل به بخشی از دانش و تجربه بشری شده‌اند (مثلاً وقوع انقلاب‌ها، تحول‌ها یا جنگ‌های مهم) نیازی به استناد نیست. البته خود مؤلف برای جلب اعتماد خواننده به جزئیات گزارش تاریخی‌اش می‌تواند به منابعی استناد کند، اما عدم استناد در این موارد مصداقی از سرقت ادبی نیست. باید توجه کرد که تحلیل‌ها و نظریه‌های دیگر افراد در مورد وقایع تاریخی شامل این استثنا نمی‌شود و در این موارد باید حتماً استناد کرد.

چرا سرقت ادبی غیراخلاقی است؟

سرقت ادبی چندین اصل اخلاقی را نقض می‌کند: اصل احترام به مالکیت فکری دیگران، اصل صداقت، اصل انصاف، و اصل جلوگیری از آسیب. بنابراین می‌توان گفت سرقت ادبی به چند دلیل رفتاری غیراخلاقی محسوب می‌شود:

1. سرقت ادبی مالکیت فکری دیگران را نقض می‌کند چراکه سرقت ادبی مستلزم به خود بستن دارایی‌های فکری دیگران است.
2. فردی که مرتکب سرقت ادبی می‌شود با خوانندگان و در کل جامعه علمی صادقانه رفتار نکرده است؛ چراکه وی به نحوی وانمود کرده که مالک فکری محتوایی است که درواقع متعلق به فردی دیگر است.
3. فرد ممکن است با استفاده از آثاری که سرقت‌ می‌کند، به شکل غیرمنصفانه‌ای امتیاز و موقعیت کسب کند.
4. در سرقت ادبی فرد دِین خود را (از طریق استناد) به کسانی که از آثار آن‌ها بهره می‌گیرد ادا نمی‌کند بنابراین مستلزم نوعی ناسپاسی است.
5. سرقت ادبی موجب آسیب به جامعه علمی و نیز احتمالاً مؤلفی می‌شود که از وی سرقت ادبی شده است.

بر این اساس، سرقت ادبی ازنظر اخلاقی از چند جهت محکوم است و این بدرفتاری پیامدهای حقوقی جدی‌ برای فردی خاطی به‌دنبال دارد.

چند مورد تاریخی سرقت ادبی

• کارل-تئودور گوتنبرگ (Karl-Theodor zu Guttenberg)، وزیر دفاع اسبق آلمان، پس از اینکه معلوم شد در رساله دکتری‌اش در رشته اقتصاد دست به سرقت ادبی گسترده زده است، مجبور به استعفا از مقامش شد. دانشگاه بایرویت، دانشگاهی که وی در آن از رساله دکتری‌اش دفاع کرده بود در سال 2011 عنوان دکتری را از گوتنبرگ پس گرفت و مدرک وی را ابطال کرد. (1)
• لئو پاکیوئت (Leo Armand Paquette) شیمیدان آمریکایی و استاد دانشگاه اوهایو یکی از داوران موسسه ملی سلامت ایالات‌متحده برای بررسی پیشنهاده‌های دریافت پژوهانه پژوهشگران بود. یکی از این پیشنهاده‌ها که پاکیوئت داور آن بود رد شد، بااین‌حال پاکیوئت از بخش‌هایی از آن در پیشنهاده‌ای که خودش بعداً برای این موسسه فرستاد استفاده کرد بدون اینکه از مؤلف پیشنهاده نخست نامی ببرد. با محرزشدن سرقت ادبی پاکیوئت در سال 1992، اداره درستی پژوهش آمریکا برخی از فعالیت‌های وی را به مدت ده سال ممنوع کرد. همچنین دانشگاه اوهایو با بررسی یک اتهام دیگر علیه پاکیوئت متوجه شد که وی مرتکب سرقت ادبی مشابهی در 1993 شده است. وی در این سال داور پیشنهاده‌ای بود که برای بنیاد ملی علوم فرستاده شده بود. او از بخش‌هایی از این پیشنهاده در یکی از مقالات خود استفاده کرد بدون اینکه به مؤلف پیشنهاده استناد کند، و مقاله را در مجله امریکن کمیکال سوسایتی منتشر کرد. دانشگاه اوهایو وی را از داوری هر نوع پیشنهاده‌ علمی محرمانه تا پایان دوره استخدامش محروم کرد و همچنین قرار شد که در مورد اینکه آیا او را کلاً از راهنمایی دانشجویان تحصیلات تکمیلی یا پژوهشگران پسادکتری محروم کند یا نه تصمیم بگیرد. (2)
• مارکز چابدی (Marks Chabedi) استاد مشاور کیمبرلی لنگران (Kimberly Lanegran) دانشجوی دکتری دانشگاه کالیفرنیا بود. مدتی پس از دفاع لنگران، چابدی از این رساله به‌عنوان رساله دکتری خودش در دانشگاه خصوصی نیو اسکول (New School) در نیویورک استفاده می‌کند. همچنین درحالی‌که استاد دانشگاه ویت‌واترستند (Witwatersrand) در آفریقای جنوبی بود مقاله‌ای مستخرج از این رساله را در یک مجله علمی منتشر می‌کند. لنگران به شکلی اتفاقی متوجه انتشار مقاله‌ای با موضوعی بسیار نزدیک به رساله‌اش می‌شود. پس از مطالعه این مقاله، وی متوجه می‌شود که بخش‌هایی از این مقاله مستقیماً از فصل سوم رساله‌اش گرفته شده است. لنگران این سرقت ادبی را افشا می‌کند و سپس فاش می‌شود که رساله دکتری چابدی در نیو اسکول نیز برگرفته از رساله لنگران است. درنتیجه آن، دانشگاه نیو اسکول مدرک دکتری چابدی را ابطال، و دانشگاه ویت‌واترستند نیز وی را اخراج می‌کند. (3)

1. The Guardian. 2011. German defence minister resigns in PhD plagiarism row. Available at: Click Here (Accessed: 8 November 2023).
2. OSU. 1993. Scientific Misconduct Charge Ruled Valid. Available at: Click Here (Accessed: 6 November 2023).
3. Kim Lanegran. 2017. Fending Off a Plagiarist. Chronicle of Higher Education. Available at: Click Here (Accessed: 20 November 2023).

برای مطالعه بیشتر در مورد سرقت ادبی

1. Williams Heidi. 2008. Plagiarism (Issues That Concern You). Greenhaven
2. Posner, Richard A. 2007. The little book of plagiarism. New York: Pantheon Books.
3. Neville, Colin. 2010. The complete guide to referencing and avoiding plagiarism. Open University Press.