بازی با استنادها

بازی با استنادها چیست؟

«بازی‌ با استنادها» (citation manipulation) یکی از بدرفتارهای پژوهشی مهمی است که در چند سال گذشته به آن توجه شده است. استناد یعنی اینکه یک پژوهشگر از اثر پژوهشگر دیگری در مقاله، کتاب، ‌یا نوشته خود بهره‌برداری می‌کند و نام و اثر آن پژوهشگر را در مقاله، کتاب، یا نوشته خود می‌آورد. استناددادن در نگارش علمی رویه‌ای طبیعی و رایج است. مؤلفان از طریق استناد کردن معمولاً چند چیز را نشان می‌دهند:

1. نشان می‌دهند که با ادبیات موضوع آشنا هستند؛
2. نشان می‌دهند که ادعاها و ایده‌های آن‌ها بریده و بی‌ربط با منابع پیشین حوزه کاری آن‌ها نیست، درنتیجه یک انسجام و پیوستگی‌ای میان کار آن‌ها و آثار پیشین وجود دارد؛
3. نشان می‌دهند که آن‌ها وامدار آثار پیشین هستند، درنتیجه می‌خواهند از اتهام سرقت‌ ادبی اجتناب کنند.

این اهداف نه‌تنها ازنظر اخلاقی هیچ مشکلی ندارند بلکه قابل ستایش‌ نیز هستند. اما مشکل وقتی آغاز می‌شود که نویسندگان از طریق استناد کردن صرفاً بخواهند فهرست منابع را طولانی‌تر کنند، یا باور‌پذیری مقاله را بیشتر کنند بدون اینکه از ارتباط این استنادها با محتوای کار خود مطمئن باشند. به‌عبارتی‌دیگر گاهی مؤلف به منابع زیادی استناد می‌کند، اما این استنادها پیوستگی محتوایی چندانی با متن ندارند و صرفاً با هدف افزایش کاذب اعتبار نوشته اضافه شده‌اند. از این گذشته، گاهی داوران یک مقاله یا کتاب، مؤلف مقاله را تحت فشار می‌گذارند تا استنادهای خاصی را در متن بگنجاند و منابع مورد نظر را به فهرست منابع اضافه کند. این کار نیز چنانچه با اهدافی مانند افزایش آمار استناد به آثار داوران یا دبیرها/سردبیرها، یا افزایش اعتبار علمی مجله، کتاب، یا ناشر انجام شوند غیراخلاقی هستند.

بر این اساس، موارد زیر ازجمله مصادیق بازی با استنادها هستند که مؤلف‌ها، داوران، و سردبیرها باید از آن‌ها دوری کنند.

1. استناد غیرلازم: گاهی نویسنده به منابع مرتبط ولی غیرلازم با هدف افزایش شمار منابع و افزایش کاذب اعتبار نوشته و درنتیجه افزایش احتمال پذیرش آن نوشته برای انتشار استناد می‌کنند.
2. استناد نامرتبط: گاهی نویسندگان به منابع بی‌ربط به محتوای مقاله، به‌ویژه آثار چهره‌های شاخص، با هدف افزایش شمار منابع افزایش کاذب اعتبار نوشته و درنتیجه افزایش احتمال پذیرش آن نوشته برای انتشار استناد می‌کنند.
3. خوداستنادی بی‌رویه: گاهی نویسندگان به‌شکلی غیرلازم به آثار قبلی خود استناد می‌کنند تا آمار استنادهای خود را بالا برند.
4. استناد برای ترغیب سردبیر/ داوران: گاهی نویسنده با هدف افزایش احتمال پذیرش مقاله به مقالات مجله‌ای که وی می‌خواهد مقاله‌اش را در آن منتشر کند استناد می‌کند، بدون اینکه این استنادها تأثیر محتوایی چندانی روی مقاله وی داشته باشند. یا گاهی نویسنده به آثار خود سردبیر/ داوران با هدف اثرگذاری روی نظر آنان و درنتیجه افزایش احتمال پذیرش نوشته برای انتشار استناد می‌کند.
5. ایجاد تبانی استنادی میان نویسندگان: گاهی گروهی از نویسندگان طی یک توافق (نانوشته) به شکلی نظام‌مند به آثار هم استناد می‌کنند، تا شمار استنادهای همه آنان افزایش یابد.
6. ایجاد تبانی استنادی میان نشریه‌ها: همانند مورد پیشین، گاهی دو مجله یا بیشتر طی توافقی (نانوشته) از طریق فشار به نویسندگان به مقالات همدیگر استناد می‌کنند تا اعتبار علمی نشریه‌ها هم‌زمان افزایش یابد.
7. باج‌خواهی استنادی: گاهی داور یا سردبیر نویسنده را تحت فشار می‌گذارند تا به مقالات منتشرشده داور یا سردبیر، با مقالات خود مجله استناد کند. چنانچه هدف این کار افزایش آمار استنادها به مقالات باشد کاری غیراخلاقی محسوب می‌شود. البته گاهی نویسنده، رویکرد، نظر یا ایده مهم و مرتبطی را که داور یا سردبیر در آثار خود مطرح کرده‌اند ندیده است، در چنین موقعیتی داور یا سردبیر می‌توانند چنین درخواستی کنند. بنابراین چنین درخواستی فقط در حالاتی خاص و مشروط به ارتباط و اهمیت بالای استناد، اخلاقاً موجه است.
8. استناد پولی: گاهی مراکز غیرقانونی آماده‌سازی مقالات در ازای پرداخت پول از پژوهشگران می‌خواهند تا در مقالات در دست نگارش خود به چند مقالات از مقالات منتشرشده موردنظر آن‌ها استناد کنند. یا ممکن است برخی از مجلات نامعتبر به پژوهشگران ایمیل بزنند و در ازای دریافت پول از آن‌ها، به آثارشان استناد کنند. همچنین گاهی شرکت‌ها با هدف تبلیغ خود از پژوهشگران می‌خواهند که به شرکت آن‌ها در مقاله در دست نگارششان استناد کند و در مقابل مبلغی به‌عنوان پاداش دریافت کنند.
9. استنادهای جعلی: گاهی پدیدآوران برای آنکه بتوانند ادعای خود را به دیگران منتسب کنند، استنادهای جعلی در نوشته می‌گذارند. درواقع، استناد جعلی استنادی است که منبع آن وجود خارجی ندارد.
10. استناد به اثری که مؤلف آن را ندیده است: گاهی مؤلفان حین مطالعه و استناد به یک نوشته، متوجه می‌شوند که آن نوشته به اثر دیگری استناد کرده است. حال مؤلفان برای آنکه شمار استنادهای اثر خود را بالا برند، بدون اینکه آن اثر سوم را دیده باشند، یا اشاره کنند که خود مستقیماً آن اثر را ندیده‌اند، به آن در کار خود استناد می‌کنند. این کار به چند دلیل نوعی بدررفتاری است: نخست، مستلزم نوعی ناسپاسی و عدم صداقت است؛ چراکه مؤلف زحمات مؤلف واسط برای یافتن منابع و نقل‌قول‌کردن از آن‌ها نادیده می‌گیرد و وانمود می‌کند که خود آن اثر سوم را دیده است. دوم، ممکن است مؤلف واسط محتوای اثر سوم را درست درک نکرده باشد و ادعایی کرده باشد که درست نیست یا آنکه ممکن است نویسنده واسط خود دست به استناد جعلی زده باشد. اگر نویسنده وقت مطالعه اثر سوم را ندارد و بااین‌حال هنوز می‌خواهد از آن نقل‌قول کند باید ذکر کند که این نقل‌قول به نقل از منبع واسط است. به‌عبارتی‌دیگر باید خواننده را متوجه کند که خودش مستقیماً به منبع سوم رجوع نکرده است؛ مثلاً (رضایی 1390 به نقل از محمدی 1395، 25).
11. استناد به آثار نامعتبر: ممکن است مؤلف اثری را ببیند و در کار خود به آن استناد کند که از نگاه خود آن مؤلف معتبر نیست. این پدیده زمانی که با این هدف رخ دهد که نویسنده بخواهد به هر قیمتی برای ادعایش استنادی بیاورد یا شمار استنادهایش را بالا ببرد غیراخلاقی است. البته درمواقعی که نویسنده در مقام نقد یک اثر نامعتبر است، گریزی از استناد به آن نیست و این نوع استناد مشکلی ندارد.
12. استناد مخدوش: استناد مخدوش زمانی رخ می‌دهد که پدیدآور به آثار دیگران استناد می‌کند، ولی استنادش درست و دقیق نیست. برای نمونه، ممکن است سال چاپ اثر استنادشونده را اشتباه وارد کند، یا شماره صفحه اثر استنادشونده را درست ننویسد. اگر این کار با این انگیزه انجام شود که خواننده نتواند به اثر استنادشونده به‌راحتی دسترسی پیدا کند عملی غیراخلاقی است و مصداقی از بازی با استنادهاست.

چرا بازی با استنادها غیراخلاقی است؟

بسیاری از مصادیق بازی با استنادها ناقض اصل صداقت است؛ چراکه دربردارنده نوعی فریب و گمراه‌سازی است. نویسنده با گنجاندن استنادهای بی‌ربط، غیرلازم، مخدوش، و جعلی جامعه علمی و خوانندگان را گمراه می‌کند و فریب می‌دهد. همچنین برخی از مصادیق بازی با استنادها اصل احترام، استقلال علمی و انصاف را نیز نقض می‌کنند. اصل احترام می‌گوید که باید استقلال و کرامت افراد گرامی داشته شود؛ هرگونه تحمیل و فشار برای گنجاندن استنادهای غیرلازم از سوی داوران و سردبیرها نقض استقلال نظر نویسندگان است. چنانکه در موردهای تاریخی زیر می‌بینیم بازی با استنادها معمولاً تحت تأثیر یک تعارض منافع مخرب انجام می‌شود و این استقلال علمی افراد را تهدید می‌کند. همچنین ازآنجاکه، بازی با استنادها در بسیاری موارد منجر به بالارفتن ناموجه آمار استنادها به مقالاتی خاص می‌شود و درنتیجه افرادی از این طریق به شکل غیرمنصفانه‌ای امتیاز کسب می‌کنند اصل انصاف نیز نقض می‌شود.

چند مورد تاریخی بازی با استنادها

• شرکت سیاژن (Cyagen) یک شرکت تأمین حیوانات آزمایشگاهی معمولی و مهندسی ژنتیک ‌شده (مانند انواع موش) و ریزجانداران در کالیفرنیای ایالات‌متحده است که در چند کشور دیگر نیز مراکز تولیدی دارد. این شرکت چندسال پیش به شمار گسترده‌ای از پژوهشگران ایمیل می‌زند و به آن‌ها پیشنهاد می‌دهد که در ازای هر مقاله‌ای که در مجلات معتبر علمی منتشر کنند و در آن به این شرکت استناد دهند دست‌کم 100 دلار دریافت کنند. این شرکت با ارائه فرمول «100 ضربدر ضریب‌تأثیر» پژوهشگران را ترغیب می‌کند که با انتشار مقالات در مجلات با ضریب تأثیر بالا و استناد به سیاژن، مقدار مبلغ دریافتی را افزایش دهند. بر اساس این فرمول اگر نویسنده‌ای مقاله‌‌اش را در مجله نیچر با ضریب تأثیر 30 منتشر کرده باشد و در مقاله به این شرکت استناد داده باشد، مبلغ 3 هزار دلار به‌عنوان پاداش دریافت خواهد کرد. (1)
• در موردی که کمیته اخلاق انتشار (کوپ)، با حفظ محرمانگی، منتشر کرده است در سال 2018 دبیر تخصصیِ (editor) یک مجله به‌کرات از نویسندگانی که مقالات خود را برای داوری ارسال می‌کنند خواسته است تا به مقالات وی استناد کنند. این بدرفتاری وقتی آشکار شد که نامه تصمیم‌گیری (decision letter) این دبیر به یکی از نویسنده‌ها نظر یکی از کارمندان دفتر تحریریه را جلب می‌کند. وی با بررسی تاریخچه نظرات پیشین این دبیر درباره مقالات ارسالی متوجه شد که وی (به همراه برخی از داوران) بیش از 50 بار از نویسندگان خواسته‌ است که به مقالات منتشرشده‌اش استناد کنند. در یک مورد که نویسنده درخواست دبیر را نادیده گرفته بود و به مقاله یا مقالات مورد نظر وی استناد نداده بود دبیر مذکور مقاله را دوباره به نویسنده برمی‌گرداند تا درخواست وی عملی شود. این کارمند قضیه را با سردبیر (editor-in- chief) در میان می‌گذارد. سردبیر با بررسی موضوع به این نتیجه می‌رسد که درخواست این دبیر تخصصی توجیه علمی نداشته است. سردبیر سپس موضوع را با هیئت تحریریه در میان می‌گذارد و نظر هیئت تحریریه نیز نظر سردبیر را تائید می‌کند. در ادامه سردبیر، نامه‌ای به دبیر تخصصی ارسال می‌کند و از او می‌خواهد درزمینه استنادهای درخواستی توضیح دهد. پاسخ دبیر تخصصی این بود که وی مقالات خود را به این دلیل پیشنهاد داده که از کارهای خودش شناخت بیشتری دارد تا آثار دیگران، و سپس از همکاری با مجله استعفا می‌دهد چراکه این نامه سردبیر را توهین‌آمیز می‌داند. مجله برای جلوگیری از تکرار این رفتار، تصمیم می‌گیرد در جلسات منظمی با دبیران تخصصی و اعضای هیئت‌تحریریه اخلاق نشر و سردبیری را مرور کنند. همچنین آن‌ها کدهایی اخلاقی تنظیم می‌کنند و از دبیران تخصصی می‌خواهند سالانه موافقت خود را با آن‌ها اعلام کنند. (2)

1. Retractionwatch. 2015. Researchers, need $100? Just mention Cyagen in your paper! Available at: Click Here (accessed: 17 October 2023).
2. COPE. 2018. Editor and reviewers requiring authors to cite their own work. Available at: Click Here (accessed: 15 October 2023).

برای مطالعه بیشتر در مورد بازی با استنادها

1. COPE Council. 2019. COPE Discussion Document: Citation Manipulation. Available at: Click Here (accessed: 3 December 2023).
2. Wilhite, A. W. and E. A Fong. 2012. Coercive Citation in Academic Publishing. Science 335 (6068): 542-3.
3. Chakraborty, J., D.K. Pradhan, and S. Nandi. 2022. Research Misconduct and Citation Gaming: A Critical Review on Characterization and Recent Trends of Research Manipulation. In: Sharma, N., Chakrabarti, A., Balas, V.E., Bruckstein, A.M. (eds) Data Management, Analytics and Innovation. Lecture Notes on Data Engineering and Communications Technologies, vol 71. Singapore: Springer.