سایه نویسی و مسائل مربوط به مولف بودن

سایه‌نویسی و مسئله مولف‌بودن چیست؟

نداشتن تصور روشنی از معیارهای مولف‌بودن، می‌تواند به بدرفتارهای‌های مهمی ازجمله سایه‌نویسی، مهمان‌شدن در فهرست مولفان، تنظیم غیرمنصفانه ترتیب مؤلفان، و غیره بینجامد. برای پرداختن به این بدرفتاری‌ها، نخست باید به این پرسش پاسخ دهیم که مؤلف کیست و چه معیارهایی دارد.

کیستی مؤلف

مؤلف کسی است که مشارکت قابل‌توجهی در یک اثر پژوهشی داشته است. اما ازآن‌جاکه مفهوم «مشارکت قابل‌توجه» اندکی ابهام دارد معیار‌هایی برای مؤلف بودن ارائه شده است. بر اساس یکی از مقبول‌ترین مجموعه معیارها، کسی را می‌توان مؤلف یک مقاله به‌شمار آورد که همه معیارهای زیر را داشته باشد:

1. در مفهوم‌سازی یا طراحی پژوهش، یا گردآوری، تحلیل یا تفسیر داده‌های پژوهش مشارکت اساسی داشته باشد؛ و
2. پیش‌نویس مقاله را آماده کند یا از نظر محتوایی آن را به شکل انتقادی مرور و بازبینی کند؛ و
3. نسخه قابل‌انتشار را تأیید نهایی کند؛ و
4. مسئولیت درستی و دقت پژوهش انجام‌شده را در تمام اجزا و جوانب آن بپذیرد.

هر کسی که چهار معیار فوق را باهم داشته باشد باید نامش به‌عنوان مؤلف ذکر شود. افرادی دیگری که چهار معیار فوق را ندارند اما به‌نحوی در آماده‌سازی مقاله مشارکت داشته‌اند (مانند کارهای آماری و فنی، کمک در گرداوری داده، تأمین مالی، تأمین تجهیزات، ویرایش زبانی) می‌تواند نامشان در قسمت «سپاس‌گزاری» (acknowledgment) ذکر شود مگر این‌که این افراد تمایلی به این کار نداشته باشند. هم‌چنین افرادی که در نظرسنجی‌ها، نظردهی‌ها، گروه‌های کانونی‌، بازبینی همکار و غیره در مورد کار پژوهشگر نظر داده‌اند مؤلف مقاله به‌شمار نمی‌آیند. به نقش این افراد می‌توان به‌طورکلی در روش‌شناسی یا به‌طور خاص در سپاس‌گزاری، در صورت تمایل فرد، اشاره کرد.

سایه‌نویسی

سایه‌نویسی (ghostwriting) به این معناست که فردی به‌جای دیگران تولید محتوا کند بدون اینکه نامش به‌عنوان مؤلف آن محتوا ذکر شود. در سایه‌نویسی علمی، محتوای یک مقاله/کتاب یا سخنرانی را افرادی آماده می‌کنند ولی افراد دیگری آن را به نام خود منتشر می‌کنند. بر این اساس، در سایه‌نویسی، فردی /افرادی (خریداران/دریافت‌کنندگان) بدون این‌که معیارهای مؤلف را داشته باشند مؤلف یک اثر می‌شوند، و فرد/افرادی (فروشندگان/نویسندگان) که احتمالاً معیارهای مؤلف‌بودن را دارند نامشان به‌عنوان مؤلف نمی‌آید. خریدوفروش مقاله/کتاب و انتشار آن به نام کسانی غیر از مؤلفان اصلی آن مقاله/کتاب، از مصادیق بارز سایه‌نویسی به‌حساب می‌آید.

توجه کنیم که در ساحت پژوهش، سایه‌نویسی شامل کارهایی چون حروف‌چینی، ویرایش و آماده‌سازی متن نمی‌شود. برای مثال، اگر شخص الف خودش تولیدکننده محتوا (ایده، نظریه، مفهوم، داده، و غیره) باشد ولی شخص ب آن محتوا را در قالب یک متن آماده کند، شخص ب سایه‌نویس علمی به‌حساب نمی‌آید چراکه وی تولیدکننده اصلی محتوا نبوده است بلکه صرفاً محتوا را در قالب جملات و عبارات ریخته است. وی را می‌توان فردی دانست که در کار نگارش به ب کمک کرده است (و می‌تواند در بخش سپاسگزاری نامش بیاید).

مولف مهمان

بدرفتاری دیگری هست که معمولاً با سایه‌نویسی رخ می‌دهد. مؤلف مهمان، در مقابل سایه‌نویس، به کسی گفته می‌شود که مشارکتی در مقاله نداشته است یا مشارکت وی برای مؤلف دانستن وی کافی نبوده است (معیارهای مؤلف‌بودن را نداشته است)، اما نامش به‌عنوان مؤلف یک مقاله ذکر می‌شود. گاهی مولفان، برای بالابردن احتمال پذیرش یک مقاله نام یک نویسنده شناخته‌شده را بدون اینکه مشارکت یا مشارکت قابل توجهی در مقاله داشته باشد به فهرست مولفان اضافه می‌کنند (به این نوع مولف، مولف افتخاری نیز می‌گویند). یا گاهی مولفان به عنوان هدیه، تشکر، جبران، کمک و غیره، نام افرادی را، که معیارهای مولف‌بودن را ندارد، به فهرست مولفان اضافه می‌کنند. همه این نوع رفتارها مشکل اخلاقی و حقوقی دارند.

مؤلف و سامانه‌های هوش مصنوعی

امروزه استفاده از سامانه‌های هوش مصنوعی (مانند چت‌جی‌پی‌تی) فراگیر شده است؛ مولفان باید در استفاده از این سامانه‌ها به ملاحظات مهمی توجه داشته باشند:

نخست، چنانچه در نگارش مقاله از این سامانه‌ها کمک می‌گیرید آن را در مقاله، در قسمت سپاس‌گزاری یا در یک پانوشت مجزا، ذکر کنید.

دوم، مؤلف‌های انسانی مسئولیت درستی و دقت محتوای تولیدشده توسط این سامانه‌ها را برعهده دارند. ازآنجاکه این سامانه‌ها ممکن است 1. دست به داده‌سازی و دستکاری داده بزنند؛ 2. فهم نادرستی از متون آنلاین داشته باشند؛ و 3. قواعد مربوط به استناددهی را رعایت نکنند، پژوهشگران همواره نسبت به محتوایی که این سامانه‌ها تولید می‌کنند هم ازنظر دقت و درستی و هم ازنظر استناد و حفظ حقوق مالکیت فکری دیگران حساس و هوشیار باشند.

سوم، توجه داشته باشید که اخیراً برخی ناشرها قواعدی برای استفاده از این نوع سامانه‌ها وضع کرده‌اند که قبل از ارسال مقاله لازم است مطالعه شوند.

چهارم، درکل توصیه می‌شود از این سامانه‌ها فقط برای ترجمه، ویرایش و بهبود نگارش کمک گرفته شود. چراکه علاوه بر اینکه این سامانه‌ها ممکن است متون غیر قابل اعتمادی تولید کنند و در استناددهی دقیق عمل نکنند، استفاده از آن‌ها برای نگارش بخش‌های قابل‌توجه متن ممکن است چالش‌هایی در مورد مالکیت فکری کل مقاله ایجاد کند. درواقع این مسئله پیش می‌آید که آیا مؤلف می‌تواند مالک فکری متنی باشد که این سامانه‌ها تولید کرده‌اند.

توجه کنیم:

1. خریدوفروش مقالات/کتاب‌ها به قصد انتشار در هر حالتی غیراخلاقی است چراکه مالکیت فکری قابل واگذاری و انتقال از طریق خریدوفروش نیست. هیچ کسی با خرید یک متن و پرداخت به فروشنده مالک فکری آن متن نمی‌شود و نمی‌تواند مؤلف آن به‌شمار آید.
2. افزودن نام افراد شناخته‌شده در فهرست مؤلف‌های یک اثر برای بالابردن احتمال پذیرش مقاله غیراخلاقی است مگر اینکه این افراد مشارکتی قابل توجه (بر اساس معیارهای مؤلف‌بودن) در آن اثر داشته باشند.
3. افزودن نام افراد در فهرست مؤلفان یک اثر (به‌عنوان هدیه، لطف، جبران، کمک یا هر چیز دیگری) غیراخلاقی است مگر اینکه این افراد مشارکت قابل‌توجهی (بر اساس معیارهای مؤلف‌بودن) در آن اثر داشته باشند.
4. هیچ فردی نباید به‌صرف داشتن یک موقعیت یا سمت به‌عنوان مؤلف یک مقاله/کتاب درنظر گرفته شود.
5. ترتیب نویسندگان باید بر اساس میزان مشارکت آن‌ها تعیین شود. در مقالات برگرفته از رساله‌ها و پایان‌نامه، نویسنده نخست همیشه دانشجو است وضعیت بقیه مؤلفان (استادان راهنما و مشاور یا افرادی دیگر) بر اساس میزان مشارکت آن‌ها است.
6. همه مؤلفان باید نسبت به انتشار مقاله رضایت داشته باشند. بنابراین نویسنده مسئول (corresponding author) باید قبل از ارسال مقاله به مجله همه نویسندگان را از این اقدام آگاه کند.
7. نویسنده مسئول صرفاً مسئول مکاتبات و انجام برخی هماهنگی‌ها و توافق‌ها میان مؤلفان است؛ وی به‌تنهایی مسئول درستی و دقت محتوای مقاله نیست. بلکه تمام مؤلفان نسبت به محتوای مقاله مسئولیت دارند ازاین‌رو همه مؤلفان باید نسخه نهایی را بخوانند و تأیید کنند.
8. در مقالات/کتاب‌های مشارکتی که تخصص‌ها‌ یا حوزه‌های پژوهشی متنوعی با هم همکاری می‌کنند هر فرد افزون‌بر مسئولیت اخلاقی و حقوقی نسبت به کل اثر، پاسخ‌گوی دقت و درستی مشارکت تخصصی خودش است.
9. پیش از شروع نگارش یک اثر مشترک یا حین آن، در مورد معیارهای مؤلف‌بودن و ترتیب نویسندگان تصویر روشنی در ذهن داشته باشید و دراین‌باره به توافق برسید. نویسنده مسئول، مسئول انجام این توافقات و نگه‌داشتن سوابق آن، که معمولاً از طریق مکاتبات اینترنتی (ایمیل)، صورت می‌گیرد است.

چرا سایه‌نویسی و مهمان‌شدن به‌عنوان مؤلف غیراخلاقی است؟

سایه‌نویسی (و همچنین مهمان‌کردن افراد به‌عنوان مؤلف) اصول اخلاقی مهمی چون اصل صداقت، اصل مالکیت فکری، اصل مسئولیت‌پذیری، و اصل انصاف را نقض می‌کند، بنابراین به چند دلیل عملی غیراخلاقی محسوب می‌شود:

1. مستلزم عدم صداقت با جامعه علمی است؛ چراکه افرادی که مثلاً دست به خرید مقاله می‌زنند یا مؤلف مهمان یک مقاله می‌شوند معیارهای مؤلف را ندارند ولی وانمود می‌کنند که چنین معیارهایی دارند. بنابراین نوعی فریب و بی‌صداقتی در این بدرفتاری وجود دارد.
2. ناقض حق مالکیت فکری نویسنده‌ای است که مثلاً مقاله می‌نویسد ولی نامش به‌عنوان مؤلف نمی‌آید؛ فردی که مثلاً دست به خرید مقاله می‌زند و آن را به نام خود منتشر می‌کند مالکیت فکری مؤلف اصلی مقاله را نقض کرده است. یا فردی که مؤلف مهمان اثری می‌شود که خود در آن مشارکت قابل‌توجهی نداشته است، مالکیت فکری دیگر مؤلفان را نقض کرده است. از این گذشته، گاهی افراد به مراکزی برای خرید مقاله رجوع می‌کنند این مراکز عموماً مقالات منتشرشده‌ای را با اندک تغییراتی به فروش می‌رساند، در چنین مواردی فرد خریدار مرتکب سرقت ادبی گسترده نیز می‌شود.
3. سایه‌نویسی و مهمان‌شدن به‌عنوان مؤلف، اصل مسئولیت‌پذیری را نیز نقض می‌کنند. چراکه افراد در مورد درستی و دقت محتوایی که تولید می‌کنند مسئولیت اخلاقی دارند ولی در این نوع بدرفتاری‌ها معمولاً افراد درستی و دقت محتوا را بررسی نمی‌کنند یا نمی‌توانند بررسی کنند.
4. سایه‌نویسی و مهمان‌شدن به‌عنوان مؤلف به رزومه‌سازی و تعلق امتیاز و موقعیت غیرمنصفانه به کسی می‌انجامد که مشارکت اصیلی در مقاله نداشته است.

چند مورد تاریخی سایه‌نویسی

• مورد دِیو تامر (Dave Tomar): دیو تامر با نام مستعار اِد دانته (Ed Dante) در سال 2010 مقاله‌ای با عنوان «دانش‌پژوه در سایه» (shadow scholar) منتشر کرد که مناقشات و بحث‌های زیادی را به پا کرد. تامر در این مقاله تجربه خود را از بیش از یک دهه سایه‌نویسی بازگو می‌کند. تامر می‌نویسد که در این یک دهه تقریباً در هر موضوع و حوزه‌ای از زیست‌شناسی گرفته تا حسابداری، اخلاق، و فلسفه به اسم دیگران مقاله و مطلب نوشته است. بیشتر مشتریان تامر دانشجویان تحصیلات تکمیلی، به‌ویژه دانشجویان بین‌المللی، بوده‌اند. او ادعا می‌کند که وی سالانه حدود 5000 صفحه متن نوشته و سالانه 66 هزار دلار از این راه درآمد داشته است. تامر سپس در سال 2012 این مقاله را به شکل تفصیلی‌تر با عنوان کامل «دانش‌پژوه در سایه: چگونه با کمک به تقلب بچه‌های دانشگاهی، گذران زندگی کردم» (1) در قالب یک کتاب منتشر کرد. همچنین وی در 2022 کتاب دیگری با عنوان «راهنمای کامل تقلب قراردادی در آموزش عالی» (2) را منتشر کرد. این دو کتاب باعث توجه هرچه بیشتر نهادهای علمی به مسئله سایه‌نویسی در کارهای پژوهشی، به‌مثابه یک تقلب ویرانگر شد.
• مورد کریستیان سرویا: این مورد ترکیب جالبی از سرقت ادبی و سایه‌نویسی است و نکات زیادی برای درس گرفتن از آن وجود دارد. کریستیان سرویا (Cristiane Serruya) داستان‌نویس برزیلی آثار منتشرشده زیادی دارد؛ وی، که پیش از پیشه نویسندگی در کار حقوق بود، تا 2019 و در مدت 7 سال بیش از 30 داستان منتشر کرد. در سال 2019 داستان‌نویس دیگری به نام کورتنی میلان (Courtney Milan) در وبلاگش مطلبی با عنوان «سرویا ناقض حق نشر، یک سارق ادبی و یک احمق است» منتشر کرد و با ارائه شواهد قاطعی ادعا کرد که سرویا به شکلی گسترده از آثار وی سرقت ادبی کرده است. با این افشا، هشتگ #CopyPasteCris در توییتر داغ شد و در مدت کوتاهی چندین نویسنده دیگر نیز ادعا کردند که سرویا از آن‌ها سرقت ادبی کرده است. درواقع کورتنی به‌این‌علت سرویا را احمق خطاب کرده بود که برایش عجیب بود که چگونه یک آدم عاقل در عصر اطلاعات از یک نویسنده مشهور که هزاران خواننده و طرفدار دارد به این شکل می‌تواند سرقت ادبی کند و نگران افشای حقیقت نباشد! سرویا در حساب توییترش به این افشا واکنش نشان داد و ادعا کرد که داستان‌هایش را خودش ننوشته است بلکه وی سایه‌نویسی را از شرکت فایوور (Fiverr)، یک شرکت خدمات دورکاری، استخدام کرده بود و او کار نوشتن را برای وی انجام داده است. بسیاری این توجیه را عذر بدتر از گناه دانستند؛ وی فکر می‌کرد که سایه‌نویسی از سرقت ادبی قبح اخلاقی کمتری دارد. سرویا کتاب دیگری منتشر نکرد، و این رویداد ضربه سنگینی به وی به‌عنوان یک حقوق‌دان وارد کرد. (3)

1. Tamor, Dave. 2012. The shadow scholar: how I made a living helping college kids cheat. Bloomsbury.
2. Tamor, Dave. 2022. The Complete Guide to Contract Cheating in Higher Education. Academic Influence.
3. The Guardian. 2019. Romance novelist Cristiane Serruya accused of plagiarism. Click Here (Accessed: 2 Agust 2023).

برای مطالعه بیشتر در مورد سایه‌نویسی

1. Knapp, John C. and M. Hulbert Azalea. 2017. Ghostwriting and the Ethics of Authenticity. Palgrave Macmillan.
2. ICMJE. 2023. Defining the Role of Authors and Contributors. Available at: Click Here. (Accessed: 6 Agust 2023).
3. Resnik, D. 1997. A Proposal for a New System of Credit Allocation in Science. Science and Engineering Ethics 3: 237-243.